Xugada: O Alicerce
«Eu síntome orgulloso, agradecido, mui valorado e mui querido entre vós.
Douvos as gracias por deixarme participar cos meus bois, poder presumir
xunto ca miña familia e os meus amigos do meu traballo e da herencia que
me deixaron os meus antepasados. Cando vou a Chantada sinto que estou
colaborando con facer mais grande e mais única a nosa terra.»
Mario Nogueira
Unha das características diferenciais do Folión de Carros é a presencia dos animais de tiro: unha xugada de vacas ou bois é a encargada de tirar de cada un dos carros participantes no desfile. Tradicionalmente as xugadas chegaban de diferentes puntos da comarca de Chantada, ben contratadas ou ben acompañadas dende a casa por algunha das persoas do carro. Actualmente, debido á desaparición progresiva das vacas preparadas para a tracción animal, os carros son tirados por xugadas contratadas noutros lugares (Quiroga, Vigo, Asturias, León…) e especializadas e preparadas para este tipo de traballo.
A evocadora relación que teñen as persoas cos animais no Folión de Carros aparece reflexada no artigo A rubia galega, escrito polos veterinarios Efrén Francisco, Eduardo Veiga e Juan Camilo Gómez Richi, como unha homenaxe que se debe manter no tempo:
O pasado, presente e futuro do Folión está en coidar o que foi o eixe central do noso agro. Por tal motivo precisamos do esforzo e presenza destes preciosos animais que tanto levan dado por nós.
Recoñecendo, así mesmo, que:
os animais non están adestrados como as marabillosas xugadas de hai décadas, por este motivo a axuda externa, o coidado e o máximo respecto deben estar presentes no acto, para que o esforzo dos animais siga sendo estritamente iso. (1)
De feito, foron numerosas as medidas nesta dirección tomadas pola organización nos últimos anos: cambio de percorrido para eliminar o desnivel, desfile do gando inmediatamente antes de comezar o Folión para evitar a súa espera prolongada no lugar de saída, prohibición de tirar fotos con flash, presenza de veterinarios con capacidade executiva que supervisa o trato recibido polos animais, entre outras… asumindo o benestar animal como unha práctica herdada dos saberes tradicionais das nosas casas de aldea e, sobre todo, permitindo a continuidade desta sincera mostra de cariño e agradecemento ás vacas e bois por tanto que teñen dado ás nosas familias.
Sobre este tema aporta Afonso Eiré unha historia ben interesante, narrada en voz da Cachorra, a vaca protagonista do seu libro Memorias dunha vaca marela:
Foi uns anos despois, cando o Pepiño, que estaba emigrado na Suiza e viñera de vacacións, como todos os meses de agosto, decidiu que eu e a Linda debiamos tirar por unha carroza do Folión de Carros nas festas patronais. (…)
O Xosé semellaba que desfilaba diante nosa como un xeneral, co seu traxe de pana e o seu chapeu de festas. Non lle facía falta ollar para atrás para saber que nós seguiamos ao xeito o seu paso. Nin sequera remelaba os ollos para ter constancia de como tirabamos. Polo noso bafo na caluga, polo alento acompasado, sabíao todo sen enxergar nada. E nós, sen tirón, a pino, sen gurrar para os lados, sen irnos das patas, a cabeza sempre tesa, sen monear, sen ladeala. Penso que todos –a rúa estaba chea e só deixaban o camiño para que nós pasásemos– loaban a xugada. (…)
Cando chegamos a onde máis xente había, máis rebumbio, máis música, máis voces en altofalantes, máis luz, máis cafarnuada… o Xosé volveuse, púxonos a man a cada unha na cabeza e exclamou fachendoso, con voz forte e clara: “gouooou…”. E como para que todos soubesen o noso nome, pois nós xa sentaramos ben sentadas as patas dianteiras e paramos o carro en seco, repetiu “gou Linda, gouuu Cacharra”. Levantou a aguillada e saudou a concorrencia. (2)
Así pois, as xugadas son parte fundamental e insubstituíble do Folión de Chantada. Aquelo que para F. Javier Rodríguez Medela Campelo nos identifica e singulariza:
“o que nos fai sentir únicos é a tracción, que é tracción animal, sempre estes carros deberían ser tirados por xugadas de vacas ou de bois” (3)
O seu protagonismo é incuestionable e a súa presenza fainos sentir a tranquilidade de quen corresponde aos seus maiores mantendo o legado e os valores que nos deixaron en herdanza.
Fontes bibliográficas
(1) Efrén Francisco, Eduardo Veiga e Juan Camilo Gómez, “A rubia galega”, en Folión de Carros,2017, páx. 16
(2) Afonso Eiré López, Memorias dunha vaca marela, 2018, páxs. 76-87
(3) F. Javier Rodríguez Medela, “Folión de Carros de Chantada”, en Servizo de Audiovisuais da Deputación de Lugo, 2017, min. 12´28´´